Allt

Architectuur

Nieuw hoofdstuk voor Het Predikheren in Mechelen: “Omarm onvolkomenheden”

Tilly Baekelandt • 14 december 2020

De Stad Mechelen besliste in 2010 om het verwaarloosde ‘predikherenklooster’ te restaureren en te herbestemmen als stadsbibliotheek van de toekomst. Voor de aanstelling van het ontwerpteam werd een beroep gedaan op de Open Oproep van de Vlaamse Bouwmeester. Korteknie Stuhlmacher architecten in samenwerking met Callebaut architecten en Bureau Bouwtechniek overtuigde het meest met een ontwerp dat vooral het gebouw laat spreken en doorspekt is met een aantal onverwachte restauratiekeuzes. Een aanpak die recent werd bekroond met de Onroerenderfgoedprijs 2020.

De schoonheid van het verval

Het Predikheren stond reeds 35 jaar te verkommeren aan de noordrand van het Mechelse stadscentrum, nabij het nieuwe Holocaustmuseum en de Kazerne Dossin. De bewogen geschiedenis van het klooster weerspiegelt in de sporen en littekens van het gebouw. Of om het met de woorden van architecte Mechthild Stuhlmacher te zeggen bij de eerste aanblik van de verwaarloosde site: “Het gevoel van verval heeft een enorme charme en vormt het karakter en de ziel van het gebouw”.

 

De oorspronkelijke functie van het barokke ‘predikherenklooster’ organiseerde zich in het gebouw als een contrasterend samenspel van introverte en extraverte ruimtes rondom een centrale binnentuin. Het gebouw deed doorheen de tijd onder meer dienst als kazerne, school en militair ziekenhuis.

 

Het ontwerpteam omarmde de onvolkomenheden die de verwaarlozing en verbouwingen met zich meebrachten en interpreteerde die als grote kracht van het gebouw. Hierdoor werd zowel structureel als esthetisch een maximum aan historisch materiaal bewaard. Architect Wouter Callebaut: “De oorspronkelijke toestand vormde een combinatie van ruïneuze, monumentale en militaire elementen. Op sommige plaatsen waren er aspecten zeer mooi bewaard, op andere was het verval volledig. Reeds bij de eerste rondgang werden we getroffen door de pracht van de kapconstructie. Het mooie aan monumenten is dat ze een verhaal vertellen. Doordat de militaire schilderingen vervaagden waren de schilderingen van de kloosterlingen nog enigszins zichtbaar. Dit werd getoond in een imperfect kader waarbij het licht gefilterd naar binnen kwam via ramen en dakopeningen. Het was zowel van een ongekende triestheid als van een ongekende schoonheid.”

In het ontwerp werd gekozen voor punctuele ingrepen met een hedendaagse vormgeving, die door hun eigen materialiteit als een duidelijke nieuwe laag van de geschiedenis van het gebouw herkenbaar zijn. © THV Predikheren

Literair wellnesscentrum

Stad Mechelen had met de herbestemming een ‘literair wellnesscentrum’ voor ogen, met name een 21ste-eeuwse stadsbibliotheek in een 17de-eeuws klooster. Een flexibele ‘bibliotheek van de toekomst’ zoals Bart Somers de nieuwe culturele hotspot graag noemt.

De herbestemming werd tussen 2011 en 2019 uitgevoerd, waarbij een budget van 22.000.000 euro werd vooropgesteld (waarvan 12.000.000 euro restauratiebudget). De huidige stadsbibliotheek heeft een bruto vloeroppervlakte van 5.840 m² (inclusief kelder) en herbergt naast de hoofdruimte met boeken ook lees- en studieruimten, leslokalen, kantoren, een auditorium en tentoonstellingsruimte.

De Mechelaars verhuisden de laatste boeken op 31 augustus 2019 met een feestelijke boekenstoet naar hun nieuwe stek.

 

Symbiose van oud en nieuw

Het Predikherenklooster werd geconcretiseerd binnen het kader van een meerjarige subsidiëringsovereenkomst volgens het Vlaams onroerenderfgoeddecreet. De uitvoering werd opgedeeld in vier fases die met een strikte systematiek in elkaar verweven werden: fase A (dakwerken en stabiliteit), fase B (gevelrestauratie en buitenschrijnwerk), fase C (interieurwerken) en fase D (restauratie kerk). Wouter Callebaut accentueert enkele sleutelfactoren die het gebouw uniek maken: “Het dak en de gevel waren enorm aangetast door onder meer zwammen, insecten en begroeiing. Uit onderzoek bleek dat er nog veel oorspronkelijke structuren waren. We hebben werkelijk op een maniakale manier zoveel mogelijk het historisch hout, de hoofddrager van het gebouw, behouden. De nieuwe detailleringen gaan op in het geheel. Oud en nieuw hout gaan perfect samen. In de gevels hebben we, uitgaand van het ruïneuze, de ‘baksteen 2016’ geïntroduceerd als nieuwe hedendaagse laag. De renovatie van de gevel was een huzarenstukje, niet alleen op esthetisch maar ook op technisch vlak. Voorts hebben we onderzocht hoe we de sfeer, met onder meer het bezetwerk en de kleuren, zoveel mogelijk konden bewaren.”

De zolderruimte werd ingericht als bibliotheek, die door de monumentale houten spantconstructie een blijvende indruk nalaat op de bezoekers. © Luuk Kramer

Verloren zolder wordt hoogtepunt

Een verrassende maar zeer terechte keuze betreft de plaats van de boeken, onder het verborgen spektakelstuk van het klooster: het prachtige eikenhouten dakgebinte. Op die manier wordt het dakgebinte de ruimtelijke drager van de bibliotheek. De verloren zolder wordt zo het hoogtepunt van een ontwerp dat volledig inzet op de beleving van het gebouw en de bezoeker diep naar binnen trekt. Een keuze die in het bijzonder werd geapprecieerd door de jury van de Onroerenderfgoedprijs. Wouter Callebaut: “Het stond in de sterren geschreven dat de bibliotheek in de kerk of op het binnenplein zou worden ondergebracht. We vonden het binnenplein echter te markant voor de site en de kerk wilden we behouden als een soort stedelijke agora. De kapconstructie heeft in feite meer plaats gemaakt voor extra activiteiten en dit voor hetzelfde budget. Het Predikheren is niet alleen een bibliotheek van de toekomst, het is ook een bijkomend cultureel centrum voor de stad. De stedeling kan er in alle rust boeken lezen, maar ook naar jazzmuziek luisteren en iets drinken of deelnemen aan een evenement, lezing of congres. De bibliotheek heeft hiervoor van Toerisme Vlaanderen het label ‘Flanders heritage venue’ gekregen en behoort zo tot een netwerk van 15 inspirerende meetinglocaties om Vlaanderen internationaal te presenteren als een kwaliteitsvolle congresbestemming. Daarnaast blijft het ook voor de Mechelaar een ontmoetingsplaats waar het aangenaam is om te vertoeven, wat zich onder meer uit op het binnenplein met de boom en zitbanken.”

Passief zorgt voor actief

Op het vlak van energetische duurzaamheid werd een balans gevonden tussen isoleren en het behoud van de bestaande bouwfysische toestand. Wouter Callebaut: “De keuze om de historische onvolkomenheden van de buitengevels en het interieur zichtbaar te laten, verhinderde de plaatsing van traditionele muurisolatie. Vloerverwarming en een houten lambrisering maken de ruimten toch comfortabel. Er werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van duurzame houtbouwsystemen. Die werden ook toegepast op de zolder waar de imposante, eikenhouten constructie na de restauratie zichtbaar bleef. Via diverse ingrepen kon er een aangenaam binnenklimaat bereikt worden met voldoende daglicht en een goede akoestiek. Zo werd er een isolatielaag geplaatst op passiefhuisniveau, tussen een nieuw toegevoegde draagconstructie bovenop het dak. Dit was nodig om de doorbuiging van de spanten op te vangen. Tevens werden nieuwe geïsoleerde dakkapellen toegevoegd. Dit alles is eigenlijk een passieve bekroning op een heel actief gebouw.”

 

Dankzij technieken zoals warmte-koude-opslag, een gaswarmtepomp en een fotovoltaïsche installatie op een gedeelte van het kerkdak, ontstaat er een duurzaam geheel dat ruimtelijk en technisch voldoet aan de eisen van een hedendaags gebouw. Kleine reversibele toevoegingen dragen bovendien heel wat bij tot de kwaliteit en duurzaamheid van een monument. Zo fungeert de lambrisering zowel als akoestische als thermische buffer die de koudeval ter hoogte van de muren opvangt en zorgt een interne zonnewering (centraal gestuurd en volledig geautomatiseerd) voor het beperken van uv- en zonlicht in het interieur.

 

Voor het inwerken van de technieken werd een uiterst flexibel systeem uitgedacht. De integriteit van het klooster werd zoveel mogelijk bewaard door de elektrische en sanitaire leidingen in opbouw te plaatsen. De leidingen werden maximaal aan het oog onttrokken door ze in te werken in de lambriseringen en inbouwmeubilair.

Allt

Onroerenderfgoedprijs 2020

Het Predikheren sleepte niet alleen de prijs van de jury in de wacht, maar ook de publieksprijs. Wouter Callebaut: “Het is een ongelofelijke erkenning voor de durf van het architectenteam en onze medewerkers die met hart en ziel aan het project werkten, net als de aannemer en de stad. We konden op basis van uitgebreid vooronderzoek innovatief te werk gaan in een dergelijk groot stedelijk project. Gaandeweg overtuigden we stakeholders, terwijl het vroeger soms moeilijk was om hen warm te maken voor ontwerpen buiten hun comfortzone. De mooie voorbeelden die erkenning krijgen maken het nu gemakkelijker voor privébouwheren en steden en gemeenten om stappen te zetten.”

 

Recent verscheen bij Public Space het boek ‘Het Predikheren Mechelen. Herbestemming van een kloosterruïne tot stadsbibliotheek / The Predikheren Mechelen. Transformation of a Monastery Ruin into a City Library’. Meer info.