ruimtelijke ordening

“De Sint-Jozefskerk is opnieuw het kloppende hart van de wijk”

Kevin Moens (Palindroom/Architectura) • 19 mei 2021

Leegstaande kerken in Vlaanderen: het is een oud zeer dat zich de komende jaren alleen maar verder zal manifesteren. Heel wat fiere religieuze bolwerken staan te verkommeren omdat klassieke godsdienstbelijdenis alsmaar zeldzamer wordt. Gelukkig kunnen creatieve architecten en stedenbouwkundigen er na ontwijding hele mooie dingen mee doen. Via slimme herbestemmingen slagen ze er soms zelfs in om de gemeenschapsfunctie van weleer in ere te herstellen. Een schoolvoorbeeld van zo’n geslaagde reconversie is de Sint-Jozefskerk in Roeselare, die sinds Hemelvaartsdag 2020 dienstdoet als hoofdzetel van 3Architecten en polyvalente ontmoetingsruimte. Architect-zaakvoerder Christophe Keirsbilck, Jeroen Beeuwsaert (zaakvoerder van aannemer Beeuwsaert Construct) en Marc Claeren (gedelegeerd bestuurder van HVAC-specialist Develtere) vertellen hoe dit bijzondere project tot stand kwam.
  • Datum oplevering: 2020
  • Ligging: Deken de Saegherplein 14 – 8800 Roeselare
  • Opdrachtgever: 3Architecten
  • Ontwerpteam: 3Architecten
  • Aannemer: Beeuwsaert Construct
  • HVAC-technieken: Develtere
  • Omvang: architectenkantoor en polyvalente ruimte met maximumcapaciteit van honderd personen

De klokken luiden wanneer we stipt om 10 uur de kersverse thuisbasis van 3Architecten betreden. Afgaande op het statige uiterlijk van de Sint-Jozefskerk verwachten we ons aan een ietwat afstandelijk, ontzagwekkend interieur met een donkere schijn en een eminente galm, maar niets is minder waar. We belanden in een aangename open ruimte die meteen een zekere warmte en gezelligheid uitstraalt, maar toch onmiskenbaar ‘kerk’ is. Het beste van beide werelden dus. Links van ons zien we een klassieke biechtstoel, die terug is van nooit weggeweest. Rechts ontwaren we de onthaalbalie, waarop het originele marmeren altaarblad geposteerd is. Boven onze kruin bevindt zich het majestueuze kerkorgel en overschouwt patroonheilige Sint-Jozef het geheel vanop een al even majestueus glas-in-loodraam. En recht voor ons, een meter of 25 verderop, zien we een industrieel opgevat kantoorplatform, dat op ingenieuze wijze in het koor van de kerk is geplaatst. De unieke symbiose tussen oud-religieus en hedendaags-functioneel is treffend. Het mag duidelijk zijn: de Sint-Jozefskerk is goed en wel begonnen aan haar tweede leven.

 

De vraag: reconversie met maatschappelijke functie

 

De ogen van architect-zaakvoerder Christophe Keirsbilck blinken van trots wanneer hij ons verwelkomt in het ‘heiligdom’ van zijn onderneming. Samen met zijn vennoten Jan Tyvaert en Barbara Ostyn is hij de geestelijke vader van dit prachtige project. “Enkele jaren geleden gingen we op zoek naar een geschikte locatie voor ons eerste eigen kantoor. In het verleden hadden we onze kantoorruimte steeds gehuurd, maar we vonden dat het tijd was voor een eigen stek. Tijdens onze zoektocht kregen we via de kerkfabriek te horen dat de Sint-Jozefskerk leegstond en eventueel te koop zou komen te staan. Een echt eurekamoment, want die locatie bracht voor ons alles samen: een plek met een ‘verhaal’, een sterke uitstraling, veel ruimte, multifunctioneel potentieel en een intense band met de omgeving. De kerk vertoonde weinig ornamenten en had eerder de verhoudingen van een grote parochiezaal dan van een typische kathedraal met een lang schip en brede zijbeuken, dus dat kwam ons goed uit”, vertelt Christophe.

 

De Sint-Jozefskerk werd ingewijd in 1954 en behield zestig jaar lang haar religieuze functie (tot 2014). Drie jaar na haar ontwijding werd ze ‘ontdekt’ door 3Architecten, dat deze unieke kans met beide handen greep. “We hebben het concept dat we voor ogen hadden meteen uit te doeken gedaan: niet louter een kantoor waar we ons thuis voelen en waar de horizontale structuur van ons bureau volledig tot zijn recht komt, maar een geheel dat tevens een maatschappelijke functie vervult en een waardevolle meerwaarde biedt voor de omliggende buurt. De Sint-Jozefskerk was van meet af aan een belangrijke ontmoetingsplaats voor de bewoners van de parochie. Ze was het eerste ijkpunt van een residentiële wijk die toen nog in volle opbouw was. Het heeft de nodige voeten in de aarde gehad om de kerk te kunnen aankopen – er was veel overleg en overtuigingskracht nodig om alle betrokkenen (stad, bisdom, Kerkfabriek, …) te overtuigen van ons project – maar na twee jaar onderhandelen is het ons uiteindelijk toch gelukt.”

De oplossing: herbestemming met respect voor het religieuze erfgoed

 

Het bouwprogramma dat 3Architecten integreerde in de Sint-Jozefskerk is tweeledig: enerzijds kantoorruimte voor het architectenbureau in het koor en het schip tijdens de kantooruren, anderzijds een polyvalente ontmoetingsruimte met een maximumcapaciteit van honderd personen in het schip buiten de kantooruren, inclusief alle benodigde functionele voorzieningen zoals toiletten (in de rechterzijbeuk) en een keuken (vooraan in de linkerzijbeuk). “Door de nieuwe inkompartij een open karakter te geven en te flankeren met twee vergaderzalen, hebben we het contact met de buurt en de ruimtelijke as in het verlengde van de kerkdreef geïntensifieerd”, legt Christophe uit. “Onze echte kantoorzone bevindt zich in het koor van de kerk, achter het koorhekken. Door daar een grote ‘tafel’ te plaatsen, die losstaat van het kerkvolume, konden we onze kantoorruimte verdubbelen. Ze loopt door in de rechterzijbeuk (boven de toiletten), waar de bureaus van de vennoten ingericht zijn. Het nieuwe koorhekken zorgt voor de nodige afscheiding, zodat er in de polyvalente ruimte tal van avond- en weekendactiviteiten kunnen plaatsvinden: doops- en huwelijksfeesten, yogalessen, lezingen, tentoonstellingen, koorrepetities, kaas- en wijnavonden, modeshows, …”

 

3Architecten koos bewust voor ecologische oplossingen, materialen en technieken die perfect bij de authentieke kerkelementen passen. Het monumentale orgel, de biechtstoelen, de prachtige glas-in-loodramen, het marmeren altaarblad op de inkombalie, het typische kruisbeeld in het koor van de kerk, de originele inkomdeuren die gerecupereerd zijn in de toiletten, het wijwatervat dat nog steeds discreet aanwezig is: ze maken op een ongedwongen manier deel uit van het geheel. “Dat was een cruciaal aandachtspunt”, geeft Christophe aan. “Een van onze voornaamste betrachtingen was dat we de kerk vooral kerk wilden laten. We vinden het fijn dat we ze op die manier kunnen ‘teruggeven’ aan de gemeenschap. Los van drie nieuwe gevelopeningen (aan de voorkant en in de twee zijbeuken) en enkele technische ingrepen, zoals zonnepanelen op een van de hellende daken, ziet ze er nog volledig hetzelfde uit. Alle aanpassingen zijn zeer eenvoudig en vrijwel ‘onzichtbaar’. De meeste nieuwe toevoegingen zijn uitgewerkt in licht berkenhout en wit staal om de visuele impact te beperken en toch ook het onderscheid te kunnen maken met het tropische hardhout van de bewaarde kerkelementen.”

De uitvoering: technisch en bouwkundig huzarenstukje

 

Sterk staaltje bouwvernuft

 

“Bouwkundig gezien was de kerk in prima staat”, stelt Jeroen Beeuwsaert, zaakvoerder van aannemer Beeuwsaert Construct. “Ze was ook nog niet zo heel oud, dus dat hielp uiteraard wel om het project met het grootst mogelijke respect voor het religieuze erfgoed uit te voeren. Op de creatie van de extra gevelopeningen na, waren er geen structurele ingrepen nodig. Al was het wel een delicate onderneming om ze te realiseren. De originele kerkmuren zijn maar liefst 90 centimeter dik (buitenspouwblad van 60 cm, 10 cm spouw en binnenspouwblad van 20 cm) en we moesten een gewicht van circa 80 ton zien op te vangen, dus dat vergde een specifieke, gefaseerde oplossing. We moesten eveneens rekening houden met het kerkorgel boven de inkom, dat mooi op zijn plaats moest blijven en geen hinder mocht ondervinden van onze werkzaamheden.”

 

Het creëren van de nieuwe gevelopeningen mag gerust een bouwkundig huzarenstukje genoemd worden, benadrukt Jeroen: “We hebben ervoor geopteerd om in eerste instantie tijdelijke gefundeerde ronde staalkolommen te plaatsen, die we naderhand stap voor stap vervangen hebben door geprefabriceerde betonnen sierelementen op metalen voeten. Tot slot hebben we de gevelopeningen ingevuld met houten schrijnwerkgehelen. Ter ondersteuning van het kerkorgel zijn er in het plafond van de nieuwe inkompartij ook stalen liggers geïntegreerd, die ter plaatse aan elkaar gelast zijn en zowel afdragen naar de buitengevel als naar twee bewaarde zandsteenkolommen. Het heeft ons heel wat denk- en studiewerk gekost om alles op punt te stellen, maar het was het waard. De riante natuurlijke lichtinval vormt een gigantische meerwaarde voor het comfort en de beleving in de gerenoveerde kerk.”

 

Een indruk die de medewerkers van 3Architecten maar al te graag bevestigen. Het inbouwvolume dat hun bureaus herbergt, bestaat uit een modulaire staal-houtconstructie. Ze staat los van de rest van de kerk en is dus volledig demonteerbaar. “Het was de eerste keer dat we een nieuwe structuur bouwden zonder hem aan de grond te bevestigen”, lacht Jeroen. “Het stalen frame is afgestemd op de lengte van de houten balken, met overspanningen van 3,6 meter. De ondersteunende kolommen staan op kleine voetjes en het gewicht van de inbouwconstructie garandeert de stabiliteit. Mocht het ooit nodig zijn, dan kan ze zonder al te veel problemen verwijderd of uitgebreid worden.”

 

Complexe technische puzzel

 

Bouwkundig gezien was de Sint-Jozefskerk er niet al te slecht aan toe, maar qua technieken was het een ander verhaal. “De bestaande installatie was absoluut niet geschikt voor het project dat 3Architecten voor ogen had”, beaamt Marc Claeren, gedelegeerd bestuurder bij Develtere, dat instond voor de HVAC-technieken. “In bijzondere gebouwen als deze is het de kunst om een installatie te ontwerpen en te dimensioneren in functie van de beoogde toepassingen. Een kerk is uiteraard atypisch qua klimatisatie en ook qua gebruik was dit geen evident project: van een beperkte bezetting tijdens de kantooruren (tot dertig personen) tot een grote bezetting tijdens avond- of weekendactiviteiten (tot honderd personen). Het was een flinke uitdaging om een installatie uit te werken die voor beide functies geschikt is en die het binnenklimaat op een efficiënte, functionele, ecologische en economische manier op peil houdt.”

 

De bestaande verwarmingsketel, die in prima staat was, werd gekoppeld aan een nieuwe lucht-waterwarmtepomp. “Op die manier creëerden we een bivalente verwarmingsinstallatie met een optimaal rendement, waarbij de warmtepomp de klimatisatie op zich neemt vanaf een buitentemperatuur van 5 °C en de ketel bijspringt wanneer het kouder is. Ze voeden een vloerverwarming- en koelingssysteem, dat steevast voor een erg comfortabele binnentemperatuur zorgt. Ook esthetisch gezien was dat een zeer goede oplossing, want het was natuurlijk niet de bedoeling om het interieur van de kerk te ontsieren met allerhande kanalen, roosters en leidingen.”

 

Ook de ventilatievoorzieningen zitten grotendeels vervat in de nieuwe polybetonvloer. En de weinige technieken die toch te zien zijn, zijn op een leuke manier geïntegreerd. “Zo zijn de extractie-units van het ventilatiesysteem ‘vermomd’ als klassieke vloerconvectors die je in heel wat kerken tegenkomt. De witte pulsie-units met CO2-sturing, die we als witgelakte buizen aan het plafond van het gelijkvloerse kantoorgedeelte bevestigd hebben, dragen dan weer bij tot de semi-industriële uitstraling van de inbouwconstructie. Het ventilatiesysteem heeft overigens ook een aircofunctie omdat er via de nieuwe inkompartij in de zuidgevel heel wat zomerse zonnewarmte binnenkomt, waardoor passieve koeling via de warmtepompen niet altijd volstaat”, licht Marc toe. “De plaatsing van de warmtepomp en de luchtgroep was een uitdaging op zich, want we konden ze niet zomaar ergens op een dak plaatsen en ook een plekje naast de kerk was esthetisch gezien uit den boze. Uiteindelijk hebben we ze op twee grote metalen tafels geplaatst, die via een quasi onzichtbare maatconstructie zijn opgehangen aan de toren. Knap vakwerk van aannemer Beeuwsaert!”

 

Zonnepanelen op het dak zorgen voor groene stroom, het toegangscontrolesysteem voor veiligheid en de stijlvol geïntegreerde ledarmaturen voor aanvullende belichting. Alle installaties zijn gekoppeld aan een slim gebouwbeheersysteem op basis van AI-technologie. “Daarmee kunnen wij als HVAC-beheerder de temperatuur monitoren, foutmeldingen onderscheppen enzovoort”, legt Marc uit. “Ook 3Architecten en de verschillende andere gebruikers van de kerk kunnen ermee aan de slag. In plaats van de verwarming manueel te moeten inschakelen met het oog op een bepaald evenement, kan dit allemaal vanop afstand gebeuren via een handig digitaal platform. Bovendien is het gebouwbeheersysteem ‘zelflerend’. Het optimaliseert het energieverbruik op basis van de gewoontes van de gebruikers.”

Wat nog beter kan: ook de omgeving wordt opgefrist

 

Door een nieuwe inkompartij te creëren in de zonnige zuidgevel versterkte 3Architecten de band met de omliggende wijk. De avond- en weekendactiviteiten in de polyvalente ruimte kunnen zonder problemen worden doorgetrokken naar buiten, terwijl een parkeerovereenkomst met een plaatselijke supermarkt overtollige verkeersdrukte vermijdt. Op die manier legt de reconversie van de Sint-Jozefskerk de basis voor de verdere herinrichting van de omgeving, die in de nabije toekomst op het programma staat. “We vinden het belangrijk dat de kerk opnieuw haar rol als centraal punt in de wijk opneemt, maar de nabije omgeving moet natuurlijk volgen”, zegt Christophe Keirsbilck. “Samen met de stad hebben we dan ook onze schouders gezet onder een grootschalig ‘onthardingsproject’. Van 10.000 m² verharding gaan we naar 2.000 m², zodat er rond de kerk een heus buurtpark zal ontstaan, met uitlopers in de zijstraten van het kerkplein. Pas dan zal de nieuwe maatschappelijke functie van de Sint-Jozefskerk volledig tot haar recht komen.”

 

De troeven: comfort, flexibiliteit en sociale cohesie

 

De troeven van de herboren Sint-Jozefskerk zijn legio. Ze inspireert, intrigeert en verbindt. Zaakvoerder-architect Christophe Keirsbilck is erg fier op de uitgekiende uitstraling van het interieur. “Het oogt allemaal sober en eenvoudig, maar er schuilt heel wat bouwtechnische complexiteit achter. Het was onze intentie om al het architecturale en technische vernuft zo min mogelijk op de voorgrond te laten treden en de heringerichte kerk voor zich te laten spreken. Dat is ons uitstekend gelukt, me dunkt! Het comfort en de beleving zijn navenant. Bovendien heeft het project ontegensprekelijk een positieve invloed op de sociale cohesie in de buurt. We merken dat de reconversie van de Sint-Jozefskerk heel wat in gang heeft gezet, dus dat is een erg fijne vaststelling.”

 

“Het was een atypisch werk voor ons, maar we zijn de uitdaging met veel plezier aangegaan”, blikt Jeroen Beeuwsaert terug. “We hebben er geen spijt van, want dit is een referentie om u tegen te zeggen. Vooral de toekomstgerichte visie achter het project sprak ons aan. Dankzij de ruimtelijke flexibiliteit en de vrij algemene invulling kan de kerk na verloop van tijd gerust nog een derde of zelfs een vierde en vijfde leven krijgen. Het aantal vaste elementen is tot een strikt minimum beperkt. Als er voor een bepaald evenement toch wat meer ruimte nodig is, dan kunnen de bureaus in het kantoorgedeelte desnoods gewoon even aan de kant geschoven worden.”

 

“Het leuke aan projecten als deze is dat ze leegstaande kerkgebouwen – zoals we er veel tellen in ons landje – kunnen doen herleven door ze opnieuw ‘relevant’ te maken”, vindt Marc Claeren. “Het was een complexe evenwichtsoefening om de juiste, harmonieuze combinatie te vinden tussen de dagelijkse werking van 3Architecten, diverse avond- en weekendactiviteiten en de noden en behoeften van de omliggende wijk. Maar als ik zie hoe het hier ‘leeft’, dan denk ik dat we kunnen stellen dat we in ons opzet geslaagd zijn!

Isolatie en akoestiek

 

“Je zou het op het eerste gezicht misschien niet zeggen, maar ook de vloer is erg belangrijk voor de ruimtelijke beleving”, onderstreept Christophe Keirsbilck. “Hij herbergt het gros van de technieken, verzekert de stabiliteit en maakt ook in thermisch opzicht een wereld van verschil, aangezien de oorspronkelijke vloer is aangevuld met een isolatielaag van 6 centimeter en een nieuwe polybetonvloer van 18 centimeter met vloerverwarming. De kerkwanden zijn niet extra geïsoleerd, vermits er een spouw aanwezig was. We hebben enkel de inrichting een beetje gewijzigd door in de zijbeuken hier en daar een houten paneelstructuur aan te brengen die koudestraling tegengaat en de akoestiek bevordert. Dit past mooi binnen onze betrachting om steevast zo veel mogelijk oplossingen in één systeem te stoppen. De koepel en de daken zijn uiteraard wel bijkomend geïsoleerd.”

Eveneens opvallend is de piekfijne akoestiek. Galmende stemmen, voetstappen en andere storende contactgeluiden zijn uit den boze in de vernieuwde Sint-Jozefskerk. “Met dank aan de akoestische spuitpleister op de plafonds, die de nagalmtijd in eerste instantie van 7 naar 3 seconden reduceerde”, legt Christophe uit. “Daarnaast kregen bepaalde delen van de zijwanden een akoestische bekleding, net als de biechtstoelen. Deze laatste zijn op wieltjes gezet en kunnen zo als mobiele akoestische buffers fungeren. Enkele recente aanpassingen deden de nagalmtijd zelfs verder afnemen naar 1,5 seconden. We mogen niet lager gaan omdat het kerkorgel dan niet meer naar behoren zou klinken, maar dat hoeft gelukkig niet. Dit is het perfecte compromis tussen werkbaar geluid en muzikale kwaliteit!”