Nieuws
Architect Francis Kéré wint Pritzker Prize - portret van een bruggenbouwer tussen twee culturen
15 maart 2022
Francis Kéré verliet Burkina Faso op zijn 18de om architectuur te studeren in Berlijn. Vandaag pendelt hij tussen beide werelden. Hij heeft een kantoor in Berlijn, maar tezelfdertijd is hij al tien jaar de grote bezieler van een school in zijn geboortedorp. - Foto door Astrid Eckert
Diébédo Francis Kéré werd geboren in het arme Afrikaanse Burkina Faso. Hij groeide op in Gando, een dorpje op 200 km van de hoofdstad Ouagadougou. Kéré was de oudste zoon van het dorpshoofd en werd naar de lokale basisschool gestuurd opdat er minstens één iemand van de familie zou kunnen lezen en schrijven. Zelfs basisonderwijs is geen evidentie in een land waar 80 procent van de bevolking ongeletterd is. Als goede student mocht hij een opleiding tot schrijnwerker volgen in de provinciale hoofdstad. Op achttienjarige leeftijd zocht hij werk in de hoofdstad, maar vond er in de plaats een beurs voor een Duitse universiteit. Daardoor kon hij in Berlijn architectuur studeren.
Een school voor 30.000 euro
Tijdens zijn studies in Duitsland zag hij het belang van onderwijs voor sociale en economische ontwikkelingen in. Toen hij – naar Afrikaanse traditie – iets wou terugdoen voor zijn gemeenschap, rijpte het idee om een nieuwe basisschool te bouwen in zijn dorp. In 1998 richtte hij, als architectuurstudent, samen met enkele vrienden een vereniging op om geld in te zamelen. Het nieuwe schoolgebouw, gerealiseerd met een budget van 30 000 euro, opende drie jaar later de deuren. Woningen voor leerkrachten volgden en het succes van de school mondde uit in ambitieuze plannen voor een secundaire school.
In zijn ontwerp voor de secundaire school past Kéré zijn eerder opgedane kennis toe. Hij kiest voor lokale technieken zoals kleien muren.
Basisschool in Gando - Francis Kéré
Dorpelingen reageerden hierop eerst terughoudend want voor hen stond klei synoniem voor hun gebouwen die bezweken onder de hevige regenval. Ze verwachten van een architect met een Westerse opleiding eerder gebouwen uit beton. Kéré meent echter dat de betonnen gebouwen niet geschikt zijn omdat deze enkel leefbaar kunnen zijn door airconditioning te gebruiken. In een arm land als Burkina Faso is zo’n energieverslindende techniek moeilijk te rechtvaardigen. Daarom verkiest Kéré traditionele technologieën. Het gebruik van lokale materialen maakt bouwen bovendien goedkoper.
Kéré vertrekt dan wel van traditionele methodes, hij verbetert ze met zijn in het westen opgedane kennis. Zo wordt er cement aan de klei toegevoegd om de buitenwanden te vervaardigen. Het oppervlak wordt gevernist en een overhangend dak schermt de regen af. De betonnen sokkel houdt de onderzijde van de wanden droog. De wanden zijn gebogen zodat ze door hun vorm op zichzelf stijf en stabiel zijn. De klei wordt samen met een lichte wapening in een herbruikbare bekisting gestort. Deze bouwmethode is energiezuiniger dan het aanmaken van beton. Tien arbeiders kunnen volgens dit procédé elke twee dagen tot drie wandelementen vervaardigen. Arbeid is er goedkoop, want mankracht is er in overvloed. De dorpelingen worden betaald met een warme lunch. De hele gemeenschap geraakt betrokken bij het bouwproject. Wanneer de mannen sleuven graven, brengen de vrouwen zware stenen voor de fundering. Iedereen helpt de aarden binnenvloer aan te dammen en te polieren. Potten die traditiegetrouw door de vrouwen van het dorp vervaardigd worden, krijgen een nieuwe functie als ventilatie- en lichtopeningen. De openingen in het dak van de bibliotheek zijn potten uit klei waarvan de boven en onderzijde afgesneden zijn. Deze elementen zijn daarna in het beton gestort. Erboven zweeft een golfplaten dak, ondersteund door een lichte stalen structuur.
Koeling zonder airco
Het ontdubbelde dak past Kéré bij alle gebouwen toe. Enerzijds houdt het de kleien structuur eronder droog, anderzijds zorgt het voor schaduw. Gando ligt in een deel van de zuidelijke Sahel waar de temperaturen oplopen tot 35°C in de zomer. Het daksysteem maakt onderdeel uit van een speciaal ventilatiesysteem dat een antwoord biedt op deze hoge temperaturen. Aan de achterzijde van de gebouwen wordt er een berg aarde tegen het gebouw aangelegd. De aarde wordt stelselmatig vochtig gehouden met regenwater, dat tijdens zware regenval ondergronds wordt opgeslagen. De hete sahelwind blaast door de openingen in de koele heuvel. De wind koelt bijgevolg af en wordt gefilterd. Daarna gaat ze via ondergrondse buizen naar de klassen. In de klassen stijgt deze frisse, ietwat vochtige lucht op. Thermische trek zorgt ervoor dat de hete lucht afgezogen wordt via openingen in het plafond. Het systeem verzekert een binnentemperatuur die zes tot acht graden lager ligt dan de buitentemperatuur.
De beplanting op de heuvel past in de visie van Kéré waarin de school als een oase moet functioneren waar mensen graag leren. Het plan voorziet in nog andere ingrepen die de verwoestijning moeten indijken. Ze planten bomen, en daarnaast graven ze kleipotten in met onderin een kleine opening. Dagelijks vullen de leerlingen deze met water zodat er een geleidelijke infiltratie is. De leerlingen leggen bovendien een moestuin aan. Deze vormt voor hen een bijkomende bron van voeding. Ze leren op die manier ook de aarde verbouwen. De combinatie van academische met praktische activiteiten is belangrijk opdat leerlingen later nog zouden kunnen werken als landbouwer. De school vervreemdt hen niet van de traditionele structuren, maar biedt nieuwe kansen zonder de oude uit te sluiten.
Ingenieus ventilatiesysteem
Geen crash=bouwen
De betrokkenheid van de architect is noodzakelijkerwijs groot. Francis Kéré leidt de specialisten die de arbeiders moeten begeleiden zelf op. Ingenieurstechnieken vormen in Burkina Faso, waar geen bouwvoorschriften van kracht zijn, een grote uitdaging. Innovaties introduceren vereist het winnen van het vertrouwen van de gemeenschap. Schaalmodellen op ware grootte bieden een uitkomst. Er wordt een boog opgesteld en Kéré laat enkele dorpelingen op de constructie plaatsnemen. De rest van het dorp kijkt toe om te zien of de boog stand zal houden. Het uitblijven van de fatale crash overtuigt hen van de technologie. Daarna kan het bouwen beginnen.
De reikwijdte van dit project gaat verder dan de gerealiseerde school. Doordat de gemeenschap de school bouwt is het bouwproces ook een belangrijke vorm van kennisoverdracht. De lokale bewoners kunnen deze nieuwe bouwvaardigheden ook elders toepassen en doorgeven. De sociale cohesie wordt versterkt. Het gebruik van traditionele technieken en de participatie van de dorpelingen, verankeren de schoolgebouwen in de gemeenschap.
De realisatie vervult de inwoners met trots. De school is niet zomaar een gebouw. Kéré is méér dan een architect voor de dorpsbewoners. Toen een journalist aan de kinderen in het dorp vroeg wat ze later wilden worden, antwoordden enkele: “We willen Francis worden. Wat hij doet, dat willen we ook doen.” Francis is niet louter architect in hun ogen, Francis is Francis.
Reportage door Arnaud Tandt. Bron: NAV News.
ACTUEEL